Fort Ząbki

Zaledwie kilkaset metrów od granicy Miasta Ząbki, na terenie obecnych ogródków działkowych "Wypoczynek" przy ul. Lewinowskiej, w pobliżu nieistniejącego Folwarku Lewinów leżącego przy Szosie Ząbkowskiej (obecnie ul. Łodygowa), na przełomie XIX i XX wieku istniał carski fort wojskowy o numerze XIIa, stanowiący element fortyfikacji Twierdzy Warszawa (1879-1913), tzw. Warszawskiego Rejonu Umocnionego.
W związku z lokalizacją w pobliżu folwarku najczęściej fort nazywany był/jest Fortem Lewinów. Na rosyjskich mapach, fort ten określany był jako Fort Zacisze, natomiast niemieccy kartografowie używali określenia Fort Ząbki (patrz niemiecka encyklopedia Broekhausa, pod hasłem „Warschau”) .

Lokalizacja Fortu Ząbki na terenie obecnych ogródków działkowych.

Fort XIIa, a właściwie punkt oporu, na co wskazuje literka a w numerze nadanym w ramach oznaczeń kompleksu fortyfikacji Twierdzy Warszawa, powstał w latach 1889-1892. Wokół Twierdzy Warszawa powstały dwa pierścienie fortów oraz punktów oporu, a Fort Ząbki był jednym serii sześciu obiektów o charakterze uzupełniającym.
Zadaniem fortu była obrona dwóch szlaków komunikacyjnych: Kolei Petersburskiej i Szosy Radzymińskiej, oraz przestrzeni pomiędzy nimi, tzw międzypola.

Plan Miasta Warszawy z rozmieszczeniem fortyfikacji Twierdzy Warszawa

Kształ (narys, obrys) fortu nawiązywał do tzw. narysu kleszczowego. Ten jednowałowy obiekt, który w wale czołowym posiadał dwa schrony betonowe, otoczony był fosą, po której do dnia dzisiejszego pozostały dwa podłóżne, półkoliste stawiki o nazwach "Bateryjka górna" i "Bateryjka dolna", nazwiązujących do baterii dział (patrz niżej zdjęcia z 2007 r.).

Plan Fortu Ząbki - widoczna w opisie rosyjskim nazwa Zacisze

Fort usytuowany był na podmokłym i bagnistym terenie najniższego tarasu akumulacyjnego Wisły, dzięki czemu miał wyjątkowo korzystne (jak na warunki warszawskie) położenie, m.in. ze względu na grząskie przedpole z licznymi drobnymi przeszkodami wodnymi.

Fort został zlikwidowany w 1913 roku, zgodnie z wcześniejszym rozporządzeniem o kasacji Twierdzy Warszawa, wydanym 31 stycznia 1909 r., natomiast grunty poforteczne o powierzchni 12,46 ha, zostały wystawione na sprzedaż w 1936 roku, na mocy Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 9 kwietnia 1936 r. (DzU, nr 30, poz. 242). Uzyskane ze sprzedaży środki miały być przeznaczone na Fundusz Obrony Narodowej.

Obecnie obszar na którym zlokalizowany był punkt oporu Fort Ząbki, oznaczony jest jako teren ochrony konserwatorskiej obiektu fortecznego.

Dla niektórych osób problematycznym pozostaje na dzień dzisiejszy, jednoznaczne określenie dokładnej lokalizacji fortu. Bazując na śladach w terenie, zarówno stawikach o kształtach idealnie pasujacych do skrajnych fragmentów fosy okalającej fort, jak i odnajdywanym przez działkowców gruzie ceglanym na obszarze pomiędzy stawikami, oraz zlokalizowanej w tym miejscu zasypanej ceglanej studni należy naszym zdaniem przyjąć, że właśnie lokalizacja na terenie obecnych ogródków działkowych, bezpośrednio przy obecnej ulicy Lewinowskiej, jest właściwa (52.283820, 21.085596).
Zamieszanie w kwestii lokalizacji wprowadza rosyjska mapa, wg której fort był przesunięty względem podanej lokalizacji w kierunku południowo-zachodnim, i znajdował się w pobliżu dawnego Folwarku Elsnerów, w ciągu obecnej ulicy Diamentowej (52.281549, 21.082056).

Rosyjska mapa z zaznaczonym "przesuniętym" Fortem XIIa

Wyjaśnieniem tej rozbieżności, może być świadome działanie carskich kartografów, którzy celowo mogli oznaczyć fikcyjne położenie fortu, w celu wprowadzenia w błąd wrogiej artylerii, która bazując wyłącznie na zdobycznych mapach, prowadziłaby dzięki temu nieskuteczny ostrzał obiektu. Przesunięcie położenia fortu, mogło mieć na celu ochronę punktu obronnego, przed zniszczeniem podczas walk prowadzonych z dużego dystansu. Podobną sytuację znajdujemy na rosyjskich mapach z tego samego okresu, wskazujących błędne położenie Fortu Kawęczyn. Carscy kartografowie byli wysokiej jakości specjalistami, więc nie można tego ot tak, zrzucić na karb ich nieudolności, czy błędu w sztuce, a raczej właśnie przyjąć jako skutek celowego działania w celu ochrony obiektów militarnych.

Pozostałości po fosie, ogródki działkowe - tzw. Bateryjka górna

Pozostałości po fosie, ogródki działkowe - tzw. Bateryjka dolna

Źródła:
- zdjęcia bateryjki górnej i dolnej z 2007 roku, Tomasz Dąbrowski, www.zaczisze.info,
- Tomasz Dąbrowski, "Spacer po mało znanych zakątkach Zacisza" cz. 1, www.zacisze.info, 2007,
- Dr Lech Królikowski, monografia „Twierdza Warszawa”, Warszawa 2002.


ERRATA (10 czerwca 2012):
Zaintrygowani kwestią prawdziwej lokalizacji Fortu XIIa, szukaliśmy materiałów, które jednoznacznie pozwoliłyby na stwierdzenie, czy obecne stawiki na ogródkach działkowych są pozostałościami po fosie fortu, czy tylko przypadkowo są tak zlokalizowane. Nasze poszukiwania nie przynosiły żadnego rezultatu, aż do momentu, gdy szukając potwierdzenia lokalizacji obelisku generała von Fritscha z 1939 roku, natrafiliśmy na niemiecką fotografię lotniczą z 1944 roku. Fotografia ta jednoznacznie potwierdza, że lokalizacja na ogródkach działkowych jest prawdziwa. Wyraźnie widoczny jest kształt fortu, wraz z wewnętrznymi śladami wałów. W związku z tym zamykamy temat - mapy carskie na skutek błędu, lub na skutek świadomych działań, wskazywały fałszywą lokalizację Fortu XIIa, w pobliżu Folwarku Elsnerów.

Niemieckie zdjęcie lotnicze z 17 IX 1944 r.
Fot. lotnicza z National Archive (College Park koło Waszyngtonu)